ADAPTACJA 3-LATKA

„Organizacja i przebieg procesu adaptacyjnego
dziecka 3-letniego do przedszkola”
artykuł Izabeli Szymańskiej

Rozwój człowieka dokonuje się w środowisku, w którym żyje i wchodzi w szereg relacji. Szczególny wpływ wywiera przy tym środowisko społeczne. Stajemy się jego członkami w momencie przyjścia na świat.

Dziecko zaczyna swój rozwój w środowisku rodzinnym, czuje się w nim bezpieczne i kochane. W momencie rozpoczęcia funkcjonowania

w środowisku instytucjonalnym, często pojawiają się trudności. Należy przy tym pamiętać, że warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest prawidłowe przystosowanie się do nowych warunków, nowego środowiska. Problem przystosowania staje się szczególnie istotny w świetle teorii, które określają proces przystosowania jako szczególnie istotny dla przyszłych społecznych doświadczeń dziecka. Organizacja i przebieg procesu adaptacji dzieci trzyletnich do przedszkola może mieć decydujące znaczenie dla rozwoju dziecka.

Zagadnienie przystosowania wydaje się być szczególnie istotne zarówno dla rodziców jak i pedagogów. Te dwa podmioty są odpowiedzialne za charakter przebiegu adaptacji dziecka do przedszkola. Ważna jest tego świadomość, która powinna zaowocować partnerską współpracą .

W kontekście powyższych rozważań, warto zastanowić się na czym polega przystosowanie i co się z nim wiąże. Poznanie owego procesu przystosowania, nawet w niewielkim zakresie, może ustrzec przed wieloma błędami zarówno nauczycieli jak i rodziców.

Wielu badaczy uważa wiek przedszkolny za okres krytyczny w kontekście rozwoju człowieka. Zwraca na to uwagę również M. Suświłło, która stwierdza, że jest to czas „osiągania kolejnego stadium dojrzałości fizjologicznej organizmu i rozwoju intelektualnego, budowania podstawowych struktur osobowości, to złoty wiek uczenia się, zdobywania doświadczeń społecznych."[1]

Okazuje się, że przystosowanie dziecka do przedszkola odgrywa szczególnie istotne znaczenie dla przyszłych społecznych kontaktów dziecka.

W psychologii funkcjonuje przekonanie, że pierwsze społeczne kontakty dzieci, utrwalają się i wpływają na funkcjonowanie człowieka w ciągu życia. To pierwsze przejście dziecka: ze środowiska rodzinnego do środowiska przedszkolnego, będzie rzutowało na charakter późniejszych zmian w życiu dziecka. Dobrze zorganizowany i kierowany proces przystosowania dziecka do przedszkola może stać się stymulatorem pozytywnych zmian rozwojowych. Najważniejszym warunkiem, jest organizacja procesu adaptacyjnego na miarę możliwości dziecka. Trzylatek sam nie jest w stanie pokierować tym procesem, należy więc wspomóc jego wysiłki stwarzając odpowiednie ku temu środowisko wychowawcze.

Przystosowanie jest wyrazem zaakceptowania nowych warunków, odnalezienia się w nowej roli, pragnienia zmian wewnętrznych i zewnętrznych. Nowe sytuacje, ludzie mobilizują dziecko do działania tylko wtedy, gdy dane środowisko zaspokaja jego podstawowe potrzeby, a w nich szczególnie istotną potrzebę bezpieczeństwa. M. Suświłło stwierdza, że „poznawanie przez dziecko nowego środowiska społecznego jest szansą na wzbogacenie

i stymulację procesów rozwojowych, uspołecznienie, ale tylko wówczas, gdy jest ono zaakceptowane."[2]

E.B. Hurlock ukazuje znaczenie przystosowania w prawidłowym rozwoju psychicznym dziecka, w jego pojmowaniu własnej osoby, a przede wszystkim w poczuciu szczęścia. Autorka stwierdza, że „aby dzieci były szczęśliwe, muszą się dobrze przystosować psychicznie i społecznie."[3] Dziecko, które cieszy się adaptacją społeczną ze strony osób na których jej zależy, łatwiej można uszczęśliwić. Ogromny wpływ na sposób i jakość przystosowania dziecka do przedszkola oprócz poziomu psychofizycznego dzieci, a także środowiska rodzinnego, odgrywa sposób, w jaki placówka organizuje proces adaptacji. Równie ważną kwestią jest to w jaki sposób przebiega ów proces. Istotna jest także świadomość środowiska przedszkolnego, co do zadań jakie zobowiązana jest realizować jako instytucja otaczająca fachową opieką dzieci trzyletnie, uwzględniając specyfikę trudnego okresu adaptacji.

Dziecko przekracza próg przedszkolny z bagażem doświadczeń, nawyków, przyzwyczajeń itd. W nowym środowisku zetknie się ono z wieloma wymogami, ograniczeniami, zasadami- to dla dziecka wielka trudność. Zarówno przedszkole jak i dziecko, posiadają swoje wymagania i oczekiwania odnośnie współpracy. Wymagania przedszkola wobec dzieci są jednakowe, natomiast możliwości dzieci są bardzo zróżnicowane. Rozwój psychofizyczny u różnych dzieci jest różny. W owych rozbieżnościach dostrzec można problem, w takim zorganizowaniu działań, które zapewniłyby odpowiednie możliwości rozwoju każdemu dziecku. Należy przy tym pamiętać, że nie należy traktować dziecka jako jednostki pasywnej w toku adaptacji. M. Suświłło stwierdza, że przystosowanie dziecka do życia zbiorowego „wyznaczane jest współdziałaniem różnorodnych czynników tworzących skomplikowany splot determinantów genetycznych i środowiskowych."[4] Znajomość możliwości przystosowawczych dziecka, wynikających głównie z jego właściwości rozwojowych, jest nieodzowna zarówno dla rodziców jak i pedagogów. Autorka stwierdza, że dana wiedza jest im potrzebna „aby mogli właściwie rozpoznawać zachowania dziecka, dostrzegać pojawiające się trudności, dostarczać bodźców do uczenia się."[5] Natomiast D. Klus -Stańska zwraca uwagę na fakt, że znajomość pewnych sposobów przystosowania „czyni ten proces bardziej manipulnowalnym dla pedagoga i stwarza możliwość takiego kierowania środowiska wychowawczego, by stawało się ono stymulatorem tych form przystosowania, które (...) umożliwiają dziecku zaspokojenie jego potrzeb w sposób aprobowany społecznie."[6]

Analizując proces adaptacji z perspektywy dziecka J. Lubowiecka stwierdza, że nauczyciele i rodzice zobowiązani są wspomóc dziecko w tych, jakże trudnych dla niego chwilach. Powinni oni stworzyć warunki do tego, aby pomóc dziecku zmniejszyć ból psychiczny. Autorka wyróżnia trzy aspekty działania przedszkola. Pierwszy wiąże się ze sposobem zaspokajania potrzeb wychowanka ze względu na jakość i tryb ich zaspokajania. Drugi, stanowi warunki w jakich dziecko nawiązuje interakcje z innymi ludźmi i środowiskiem materialnym. Trzeci natomiast aspekt dotyczy sytuacji, w których to dziecko będzie miało okazję uczenia się, nowej dla niego roli członka społeczności przedszkolnej. Według autorki przedszkole w odniesieniu do adaptacji przyjmuje dwa warianty zachowań. Pierwszy, pasywny zakłada, że dziecko zobowiązane jest do przystosowania się do wymogów, które stawia placówka. Zakłada ponadto, że pojawiające się u dziecka trudności mają tylko charakter przejściowy. Wariant drugi posiada te same cechy instytucji, które charakteryzuje przedszkole z wariantu pasywnego. Placówka w wariancie drugim zwraca jednak, największą uwagę na możliwości, trudności i potrzeby dziecka, charakteryzując się przy tym ogromna otwartością. Jest ona w stanie zmodyfikować swą rolę do „wspierającej indywidualne zdolności wychowanków oraz wykorzystywania ich szans rozwojowych, znaczących dla dalszego przebiegu tego procesu."[7]

Bardzo ważną staje się ponadto kwestia odpowiednio dobranej kadry pedagogicznej, ponieważ zdarza się tak, że problemy dziecka związane są właśnie z nieodpowiednim podejściem nauczycielek. Według M. Suświłło podstawą prawidłowego oddziaływania pedagogicznego, przez co prawidłowego przebiegu procesu adaptacyjnego, jest podmiotowość w interakcji nauczyciel - dziecko. Przy czym dziecko uznawane jest za pełnoprawnego uczestnika szeroko pojętego dialogu. Zadaniem nauczyciela jest stwarzanie takich warunków, aby dziecko miało okazję do wyrażania swojej podmiotowości- najczęściej służy do tego aktywność własna dziecka. Autorka określa warunki, za których stworzenie odpowiedzialny jest nauczyciel - mają one ułatwić dziecku przystosowanie do warunków przedszkolnych. Po pierwsze są to warunki materialne: wnętrza przedszkola, wyposażenie, pomoce, zabawki, dekoracja o ciepłym, rodzinnym klimacie. Warunki emocjonalne: miła atmosfera, ciepły, życzliwy stosunek nauczyciela do dzieci i bezpieczeństwo psychologiczne. Warunki pedagogiczne: nauczyciel ma przede wszystkim stymulować dzieci, stosować takie rozwiązania, które ulżą dziecku w trudach adaptacyjnych. Jeżeli chodzi o działalność nauczyciela w okresie wstępnej adaptacji, to jego rola powinna być przede wszystkim terapeutyczna. Autorka stwierdza, że nierzadkie są sytuacje niewiedzy rodziców, odnośnie wymagań stawianych dziecku. W pierwszych dniach pobytu dziecko przeżywa stan w rodzaju przeciążenia informacyjnego, przy jednoczesnym poczuciu zachwianego bezpieczeństwa. Dosyć częstym błędem nauczycielek jest to, że „zbyt intensywnie próbują włączać dzieci w swoją linię działania i cały system instytucjonalnego funkcjonowania tej placówki w przeświadczeniu, że jest to najlepszy sposób pomocy dzieciom w ich adaptacji."[8] Instytucjonalny charakter sprawowania opieki egzekwuje od dzieci dostosowanie do organizacji życia, przestrzegania określonych zasad, sposobu zaspokajania potrzeb. Dziecko dość szybko musi zapoznać się z infrastrukturą.

Z pewnością prawidłowo zorganizowany przebieg procesu adaptacyjnego w przedszkolu musi obejmować „program wstępnej adaptacji". Bardzo ważną rolę odgrywa także współpraca ze środowiskiem rodzinnym dziecka. Zarówno u rodziców jak również u nauczycieli, wiedza i doświadczenie zdobywane w trakcie spotkań adaptacyjnych, sprzyjają zmianie ich zachowań, ku odpowiedniej pomocy dziecku. Ma to także wpływ na rozwijanie postaw empatycznych, a także na lepsze rozumienie problemów dzieci związanych z adaptacją. Dzięki temu wytwarza się wokół dziecka ogólny klimat życzliwości, pomocy i akceptacji. W sytuacji, gdy dochodzi do współpracy środowiska rodzinnego i przedszkolnego, można mówić o koordynowaniu oddziaływań wychowawczych, co zawsze będzie dobrze wpływało na dziecko. Połączenie tych wszystkich czynników, będzie wyzwalało w dziecku postawę eksploracyjną względem nowego otoczenia. Wpłynie także na zaspokajanie potrzeb poznawczych i społecznych, tym samym oddali dziecko od lęku, wywołanego w głównej mierze brakiem poczucia bezpieczeństwa.

W celu zebrania opinii nauczycieli oraz rodziców na temat realizowanych programów adaptacyjnych, przeprowadziłam ankietę w pięciu białostockich placówkach przedszkolnych. Respondentami byli rodzice dzieci trzyletnich oraz nauczyciele. Pozyskane wyniki pozwoliły stwierdzić, że rodzice

i nauczyciele pozytywnie ustosunkowują się do realizowanych spotkań adaptacyjnych. Obie grupy respondentów były zdania, że tego typu działania powinny być realizowane w przedszkolach przed rozpoczęciem roku szkolnego. Zarówno rodzice jak i nauczyciele stwierdzili, że działania te ułatwiły im wspomaganie dziecka w tym trudnym okresie wstępnej adaptacji. Większość realizowanych działań wydała się badanym interesująca i niezbędna w kontekście przygotowania dziecka do nowej roli. Prezentowali otwartą postawę w stosunku do możliwości dodania kolejnych działań, które miałyby odbywać się w ramach programu adaptacyjnego. Przy czym to szczególnie rodzice byli chętni do uczestnictwa w różnego rodzaju działaniach, upatrując w tym kolejną możliwość odpowiedniego przygotowania dziecka do nowego środowiska.

Przystosowanie jak wiadomo nie oznacza zupełnej zgody na wszystko co jednostka zastaje w nowym środowisku. Nie jest to nawet sytuacja pożądana z punktu widzenia jej funkcjonowania. Ważne jest jednak, żeby środowisko instytucjonalne, w tym przypadku przedszkole, stwarzało jak najlepsze warunki do wykorzystania wszystkich możliwości rozwojowych dziecka. Przy tym powinna temu towarzyszyć taka atmosfera, która będzie stymulowała rozwój, zachęcała do poznania, uczyła wiary we własne siły. Program adaptacyjny nie znosi wszystkich trudności związanych z wchodzeniem dziecka w nowe środowisko, ale „umożliwia dzieciom poznawanie nieznanego, niweluje sytuacje wywołujące przeżycia traumatyczne, sprzyja pojawianiu się odruchów orientacyjnych, badawczych, nadaje kierunek zachowaniom przystosowawczym."[9]Nawet najlepiej zorganizowany proces adaptacyjny nie jest w stanie zapobiec wystąpieniu szeregu trudności, nie jest to nawet wskazane. Niektórych trudności można jednak uniknąć prawidłowo organizując proces adaptacyjny, a dzięki temu zmniejszyć tak częstą rozpacz dziecka. Ogromną rolę odgrywa także środowisko rodzinne, które to w aktywny sposób powinno przygotowywać dziecko na długo przed podjęciem roli przedszkolaka.

Rodzice i nauczyciele w okresie adaptacji dzieci do przedszkola powinni wykazać się szczególnym wyczuciem i zrozumieniem w stosunku do dziecka. Szczególnie dlatego, że dziecko nie ujawnia wielu swoich obaw i trudności. Najczęściej jako przejaw problemów związanych z przystosowaniem, interpretuje się płacz dziecka, co nie jest do końca zasadne, ponieważ nie wszystkie dzieci okazują w ten sposób swój dramat. W takim przypadku należy wykazać się szczególną delikatnością oraz specyficznym podejściem.

Należy również pamiętać o właściwościach rozwojowych dziecka trzyletniego, które to oprócz stylu wychowania w rodzinie, a także środowiska przedszkolnego determinują proces przystosowania.

Adaptacja jest procesem, z którym każdy człowiek styka się na przestrzeni swego życia. Funkcjonujemy w świecie ciągłych zmian, wymagają one od nas swoistej elastyczności oraz otwartości na nowe sytuacje. Zmiana środowiska nie musi być czymś co niesie zagrożenie i niepewność. Człowiek dostosowuje się bez większych problemów do tego co go wzbogaca, stymuluje do rozwoju, przynosi korzyści itd., musi on jednak rozumieć

i akceptować sens owej zmiany. Organizacja i przebieg procesu adaptacyjnego do przedszkola, może mieć istotny wpływ na dalszy rozwój społeczny dziecka. W tym ujęciu, zagadnienia związane z owym procesem, wydają się szczególnie istotne z punktu widzenia potrzeb i obowiązków wszystkich podmiotów adaptacji.

Bibliografia:

1. Hurlock E.B. (1985) Rozwój dziecka, Warszawa, PWN.

2. Klus - Stańska D. (1989) Aktywność jako kryterium przystosowania społeczno- osobowego dzieci; W: Hajnicz W.(red.) Warunki i formy aktywności dzieci w wychowaniu przedszkolnym, Olsztyn, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie.

3. Lubowiecka J. (2000) Przystosowanie psychospołeczne dziecka do przedszkola, Warszawa, WSiP.

4. Rzadkiewicz M.(2006) Mamo, tato! Idę do przedszkola, Warszawa, WSiP.

4. Suświłło M. (red.) (1997) Wybrane problemy wczesnej edukacji: adaptacja w przedszkolu, Olsztyn.

Przypisy:

[1] M. Suświłło(1997) Wybrane problemy wczesnej edukacji: adaptacja w przedszkolu, Olsztyn, s.19.

[2] M. Suświłło (1997) Wybrane problemy wczesnej edukacji: adaptacja w przedszkolu, Olsztyn, s.19.

[3] E.B.Hurlock (1985) Rozwój dziecka , Warszawa, PWN, s. 447.

[4] M. Suświłło (1997) Wybrane problemy wczesnej edukacji: adaptacja w przedszkolu, Olsztyn, s. 7.

[5] Tamże, s. 7.

[6] D. Klus-Stańska (1989) Aktywność jako kryterium przystosowania społeczno- osobowego dzieci; W: W. Hajnicz (red.) Warunki i formy aktywności dzieci w wychowaniu przedszkolnym, Olsztyn, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie, s. 31.

[7] J. Lubowiecka (2000) Przystosowanie psychospołeczne dziecka do przedszkola, Warszawa, WSiP, s. 49.

[8] M. Suświłło (1997) Wybrane problemy wczesnej edukacji: adaptacja w przedszkolu, Olsztyn, s .27.

[9] M. Suświłło (1997) Wybrane problemy wczesnej edukacji: adaptacja w przedszkolu, Olsztyn, s. 49.